کود(Fertilizer) چیست؟

کود به هر نوع ماده معدنی، زیستی، آلی یا شیمیایی گفته می‌شود که حاوی عناصر غذایی بوده و با تزریق به گیاه یا خاک، موجب افزایش حاصل‌خیزی خاک، بهبود کیفیت محصول، و ارتقای عملکرد و راندمان گیاه می‌شود. همچنین، هر ماده غذایی که سبب تقویت خاک و افزایش کیفیت محصول شود، در دسته کودها قرار می‌گیرد. میزان مصرف کود به عوامل متعددی همچون نوع و بافت خاک، گونه و سن گیاه، نوع و میزان آبیاری، زمان مصرف و… وابسته است.

در این مقاله، به تشریح مختصر انواع کودها، دلایل استفاده از آن‌ها، و عوامل عدم دستیابی به نتایج مطلوب از مصرف کودها پرداخته می‌شود.

استفاده از کود در کشاورزی، از گذشته تاکنون، یکی از ضرورت‌های اصلی این حوزه بوده است. با پیشرفت علم و صنعت، تنوع و کاربردهای گسترده کودها دستخوش تغییرات چشمگیری شده است. انواع مختلفی از کودهای طبیعی و شیمیایی تولید و در اختیار کشاورزان، زراعت‌کاران و باغداران قرار گرفته است.

 انواع کود:

.کودها به سه دسته اصلی تقسیم می‌شوند که عبارتند از:

1_ کودهایی با منشأ مواد آلی

کودهای آلی منشأ طبیعی دارند و شامل بقایای گیاهی و جانوری، سلول‌ها و بافت‌های موجودات زنده خاک، و موادی حاصل از ریشه و میکروب‌های خاک هستند که همگی دارای پایه کربنی هستند. از جمله این کودها می‌توان به موارد زیر اشاره کرد.

 اسب:

• کودی نسبتاً خشک و گرم است که به دلیل غنای بالای ازت، حرارت زیادی تولید می‌کند و به همین علت به‌عنوان کود گرم شناخته می‌شود. این کود عمدتاً در مناطق سردسیر و کوهستانی کاربرد دارد، زیرا با گرم نگه‌داشتن خاک، بستر مناسبی برای جوانه‌زنی بهتر بذرهایی مانند بذر چمن فراهم می‌کند. به دلیل تفاوت خوراک اسب با حیواناتی مانند گوسفند و گاو، کود اسب علف هرز کمتری نسبت به کود گاوی دارد. در میان کودهای حیوانی، کیفیت کود ارتباط مستقیمی با نوع خوراک حیوان دارد.

 گاوی:

• دارای میزان آب و رطوبت بیشتری نسبت به کود اسبی است (کود تازه گاوی تا ۸۰ درصد رطوبت دارد) و به دلیل وجود بستر کاهی، فرآیند تجزیه آن به‌کندی صورت می‌گیرد. این کود حرارت بالایی مانند کود اسبی تولید نمی‌کند و به همین دلیل به‌عنوان کود سرد شناخته می‌شود. یکی از مشکلات اصلی در مصرف کود گاوی، وجود علف‌های هرز و آفات، به‌ویژه کرم سفید ریشه، است که با استفاده از روش‌های گوناگون می‌توان از آن پیشگیری یا آن را درمان کرد.

 مرغی:

• سرشار از نیتروژن (N)، فسفر (P)، پتاسیم (K)، کلسیم (Ca) و سدیم (Na) است. بااین‌حال، در مقایسه با کودهای حاصل از حیوانات بزرگ‌تر مانند گاو، اسب و گوسفند، تأثیر کمتری بر اصلاح خاک‌های شور یا آهکی دارد. به دلیل شوری نسبتاً بالا، مصرف کود مرغی باید با دقت بیشتری انجام شود. بسیاری از کشاورزان برای دستیابی به نتایج بهتر، ابتدا کود مرغی را طی فرآیندی شیرابه‌گیری کرده و سپس آن را همراه با آب آبیاری در زمین‌های زراعی یا باغ‌های خود استفاده می‌کنند.

کبوتر:

• نسبت به کود مرغی و سایر کودهای حیوانی، مقادیر بیشتری از نیتروژن، فسفر، پتاسیم، منیزیم و کلسیم دارد. مانند کود مرغی، تأثیر کمتری بر اصلاح ساختمان خاک دارد، اما در عوض می‌تواند تأثیر بسیار زیادی بر رشد گیاه بگذارد. کود کبوتر را می‌توان همانند کود مرغی، ابتدا شیرابه‌گیری کرده و سپس همراه با آب آبیاری در زمین استفاده نمود. همچنین، می‌توان آن را پودر کرده و همراه با سایر کودها، در چالکود یا نوار کود زمستانه به‌کار برد.

 ماهی :

• حاوی مقادیر بالای کلسیم است و به‌عنوان یک کود طبیعی و بیولوژیکی، هیچ اثر منفی بر محیط‌زیست ندارد. این کود از اجزای مختلف بدن ماهی، مانند پوست، فلس، پولک و اندام‌های داخلی که معمولاً پس از استفاده از گوشت ماهی دور ریخته می‌شوند، به‌دست می‌آید. کود ماهی در بازار به اشکال مختلف مایع، ترکیبی با کود مرغی و حتی پودری عرضه می‌شود. عمده مصرف این کود به‌صورت ترکیب با کود مرغی است و به‌ویژه در باغات آجیلی مانند پسته، فندق، بادام و زیتون، به دلیل کمک به افزایش کیفیت مغز و مقرون به صرفه بودن نسبت به کودهای شیمیایی، استفاده می‌شود.

کودهای فرآوری شده

• از حیواناتی همچون گوسفند و شترمرغ، بقایای گیاهی مانند کاه و کلش، شاخه و برگ، بقایای جانوری مانند لاشه حیوانات، و انواع کمپوست، از دیگر نمونه‌های این نوع کودها به‌شمار می‌روند.

کود سبز

یکی دیگر از انواع کودها، کود سبز است که طرفداران خاص خود را دارد. کود سبز به گیاهانی اطلاق می‌شود که قبل از کاشت محصول اصلی در زمین کشت می‌شوند. پس از رشد مناسب سبزینه، گیاهان به‌وسیله شخم و زیر و رو کردن خاک به زمین برگشت داده می‌شوند، بدون آنکه محصولی از این گیاه برداشت شود. این گیاهان می‌توانند انواع مختلفی باشند. در واقع، کود سبز یک تناوب است که محصولی نداشته و برای بهبود حاصل‌خیزی خاک و تأمین بخشی از ازت مورد نیاز محصول بعدی استفاده می‌شود، به‌طوری که از نظر رطوبت با محصول اصلی در رقابت نباشد.

فواید کود سبز:

با بهبود وضعیت و ساختمان خاک، کود سبز باعث حفظ رطوبت دانه‌های کشت شده و افزایش ضریب جوانه‌زنی بذرها می‌شود. همچنین، پوششی که بر روی خاک ایجاد می‌کند، از فرسایش بادی بذرها جلوگیری کرده و از هدررفت آب در خاک جلوگیری می‌کند، در نتیجه جذب آب توسط خاک افزایش می‌یابد. از دیگر مزایای کود سبز می‌توان به کاهش مصرف کودهای شیمیایی، افزایش ماده آلی خاک و بهبود اکسیژن‌رسانی به بافت‌های زیرین خاک به‌دلیل شخم زدن زمین اشاره کرد. علاوه بر این، بازگشت و تکرار فرآیند کاشت کود سبز در خاک موجب افزایش هوموس خاک می‌شود.

بهترین زمان شخم کود سبز:

بهتر است گیاه انتخابی قبل از زمان گلدهی یا خوشه‌بندی به زیر خاک برده شود، زیرا پیش از این مرحله، رشد و نمو قسمت‌های سبزینه‌ای گیاه به‌اندازه کافی صورت نگرفته و از این رو، بازگشت آن به خاک مواد آلی زیادی نخواهد افزود. در این مورد، کود سبز به‌منظور تقویت خاک با مواد آلی و غذایی مورد استفاده قرار می‌گیرد. به همین دلیل، باید در زمان مشخصی در مزرعه کاشته شده و پس از رشد کافی، به زمین بازگردانده شود.

گیاهان مناسب برای کود سبز:

می‌توان از گیاهان زراعی مختلف علوفه‌ای و گیاهانی مانند انواع شبدر، عدس، باقلا، همچنین گیاهانی که به‌طور خودرشد مانند ختمی، گل بنفشه، خارشتر و حتی برخی اجزای گیاهان مانند ساقه و برگ سیب‌زمینی و شلغم به‌عنوان کود سبز استفاده کرد.

 2_کودهای بیولوژیک یا زیستی

کودهای زیستی به موادی اطلاق می‌شود که حاوی یک یا چند گونه از میکروارگانیسم‌های مفید خاکی هستند. این میکروارگانیسم‌ها قادرند عناصر غذایی خاک را از طریق فرآیندهای زیستی به مواد مغذی همچون ویتامین‌ها و دیگر مواد معدنی تبدیل کرده و آن‌ها را به ریشه گیاه منتقل کنند. مصرف کودهای زیستی از نظر اقتصادی مقرون به‌صرفه است و در اکوسیستم آلودگی ایجاد نمی‌کند. از جمله کودهای زیستی می‌توان به موارد مختلف اشاره کرد.

• قارچ های همزیست(مایکوریزا):ترکیب دو کلمه لاتین (myco) به معنای قارچ و یونانی (rhiza) به معنای ریشه، اصطلاح “مایکوریزا” را به‌وجود می‌آورد که به قارچ‌های همزیست اشاره دارد. این اصطلاح نشان‌دهنده مشارکت و همزیستی بین قارچ و ریشه گیاه میزبان است. قارچ‌های مایکوریزا به‌عنوان یکی از قدیمی‌ترین همزیست‌های ریشه شناخته می‌شوند. این قارچ‌ها انواع مختلفی دارند و هرکدام ویژگی‌های منحصر به فرد خود را دارند، همچنین نقش بسیار مهمی در خاک و فعالیت‌های گیاهی ایفا می‌کنند.

• جلبک‌های دریایی: گروهی از گیاهان آبزی هستند که معمولاً در برکه‌ها، اقیانوس‌ها، دریاها و دریاچه‌های مختلف یافت می‌شوند. به دلیل شرایط سخت زندگی، این جلبک‌ها حاوی ترکیبات هورمونی، شبه هورمونی، پلی ساکاریدی و پلی‌فنول‌ها می‌باشند. استفاده از این ترکیبات به‌صورت محلول‌پاشی برگی و به همراه آب آبیاری در گیاهان مختلف، موجب بهبود متابولیسم، کاهش تنش‌ها، بهبود سبزینگی و رشد بهتر گیاه می‌شود. همچنین، باکتری‌های زنده EM نیز از جمله دیگر موارد مؤثر در این زمینه هستند.

مزایای کود های زیستی:

به دلیل عدم استفاده کودهای شیمیایی، آفت‌کش‌ها و علف‌کش‌های شیمیایی در کودهای زیستی، میکروارگانیسم‌های کودهای زیستی زنده و فعال هستند و از فرسایش خاک جلوگیری می‌کنند. نیاز به کودهای شیمیایی را تا حد زیادی پایین آورده و در خاک‌های شور و آهکی موجب اصلاح خاک و شیرین و حاصلخیز شدن آن می‌شود.

3-کودهای ارگانیک

شاید بارها تبلیغاتی با عنوان “کودهای ارگانیک” و مزایای استفاده از آن‌ها برای صنعت کشاورزی، محصولات کشاورزی، محیط زیست و خاک دیده یا شنیده باشید. کودهای ارگانیک، در واقع، کودهای زیستی یا بیولوژیکی هستند که حاوی یک یا چند گونه از میکروارگانیسم‌های مفید خاک‌اند. این میکروارگانیسم‌ها قادرند عناصر غذایی خاک را از طریق فرآیندهای زیستی به مواد مغذی تبدیل کرده و آن‌ها را به ریشه گیاه برسانند.

گسترش و تبلیغ کودهای ارگانیک به دلیل تأثیر مثبت آن‌ها در تقویت حاصلخیزی و باروری خاک صورت می‌گیرد. علاوه بر این، استفاده از این کودها موجب افزایش کیفیت محصولات کشاورزی، کاهش نیاز به مواد شیمیایی، و کاهش مصرف سموم می‌شود؛ همین دلایل باعث استقبال گسترده از این محصولات در میان کشاورزان و دوستداران محیط زیست شده است.

از این رو، محصول نهایی که به دست مصرف‌کننده می‌رسد، عاری از بقایای سمی، مواد شیمیایی، و نگهدارنده‌های مصنوعی خواهد بود. علاوه بر این، فرآورده‌های خوراکی باکیفیت که نتیجه استفاده از کودهای ارگانیک هستند، نه‌تنها رضایت مصرف‌کنندگان را به همراه دارند، بلکه سلامت جسمی آن‌ها را نیز تضمین می‌کنند.

 4_کودهای شیمیایی

اکثر کودهای شیمیایی در اصطلاح “تند رها” هستند، به این معنی که به‌سرعت توسط ریشه جذب می‌شوند. این کودها به‌دلیل خالص بودن، به‌طور سریع نیازها و کمبودهای غذایی گیاهان را تأمین می‌کنند، بنابراین مواد مغذی ضروری گیاه را برای مدت کوتاه تأمین می‌نمایند. طراحی این کودها به‌گونه‌ای است که به راحتی در دسترس گیاهان قرار گرفته و برای جذب آماده می‌شوند. با این حال، از معایب آن می‌توان به این نکته اشاره کرد که اگر به‌درستی استفاده نشوند یا در مصرف آن افراط شود، ممکن است به گیاه آسیب رسانده و نتیجه‌ای غیرقابل جبران به همراه داشته باشد. برخی از کارشناسان بر این باورند که کودهای شیمیایی به‌عنوان مکملی برای بهبود اثربخشی کودهای دامی مورد استفاده قرار می‌گیرند.

انواع کودهای شیمیایی و زمان مصرف آنها

کودهای شیمیایی به طور کلی به سه دسته تقسیم می‌شوند:

1- کودهای شیمیایی ازته

2- کودهای شیمیایی فسفاته 

3- کودهای شیمیایی پتاسه

در گروه کودهای ازته می‌توان به نیترات آمونیوم، اوره واشاره کرد، همچنین ترکیباتی مانند نیترات پتاسیم و نیترات کلسیم نیز در این دسته قرار دارند. کودهای شیمیایی فسفاته شامل سوپر فسفات ساده، سوپر فسفات تریپل، مونو آمونیوم فسفات و دی آمونیوم فسفات هستند. در دسته کودهای شیمیایی پتاسه نیز می‌توان کلرور پتاسیم، نیترات پتاسیم، اکسید پتاسیم و سولفات پتاسیم را نام برد.

کودهای شیمیایی به‌طور کلی در دو زمان مصرف می‌شوند: قبل یا همزمان با کاشت (پایه) و پس از رویش (سرک). همچنین در طول فصل رشد، با استفاده از آب آبیاری، کودهایی مانند نیترات کلسیم و سولفات پتاسیم می‌توانند نتایج مطلوبی به‌دست دهند. زمان دقیق کودپاشی بستگی به عواملی مانند نوع و مرحله رشدی گیاه، نوع کود، شرایط آب و هوای منطقه و دیگر شرایط محیطی دارد.

چرا باید از کود استفاده کنیم؟

در پاسخ به این سوال که چرا باید از کود استفاده کنیم، می‌توان گفت هنگامی که زراعت به‌طور مداوم انجام می‌شود یا در طول کشت‌های پی‌درپی و همچنین با بالا رفتن سن درختان و افزایش میزان بهره‌وری آن‌ها، خاک مواد غذایی خود را در طول سال‌ها از دست می‌دهد. زمانی که خاک از مواد غذایی تهی شود، گیاه دچار آسیب می‌شود. بنابراین، ضروری است که به گیاه و خاک آن توجه و رسیدگی شود.

همانطور که بدن انسان با تغذیه سالم و درست، علاوه بر بهبود عملکرد روزانه، در برابر بیماری‌ها و تنش‌های مختلف مقاوم می‌شود. گیاهان نیز همواره در معرض تنش‌ها، بیماری‌ها و حشرات مضر قرار دارند. با تغذیه صحیح و برنامه‌ریزی مناسب و مراقبت در طول فصل رشد، گیاهان می‌توانند در برابر آسیب‌های موجود مقاوم شده و بدون صدمات جدی از تهدیدهای مختلف عبور کنند.

شناخت عناصر ضروری گیاه

گیاهان برای بقا، تکمیل چرخه زندگی و رشد و نمو مناسب، به حداقل 17 عنصر ضروری نیاز دارند. هر یک از این عناصر نقش ویژه‌ای در فرآیند رشد و توسعه گیاه ایفا می‌کنند و کمبود هر یک از آنها می‌تواند بقای گیاه را به مخاطره انداخته و موجب کاهش کمیت و کیفیت محصول شود.

در زمینه مدیریت و تأمین عناصر ضروری گیاهان، می‌توان این عناصر را در چهار دسته‌ی عمده طبقه‌بندی کرد.

 دسته اول: عناصر حیاتی شامل اکسیژن، هیدروژن و کربن که توسط محیط تامین می‌شود.

 دسته دوم: عناصر پرمصرف( ماکرو )که بالاترین میزان مصرف را در گیاه دارند و شامل :نیتروژن؛ فسفر و پتاسیم هستند و به در باز به نام  NPK شناخته میشوند.

دسته سوم: عناصر میان مصرف شامل گوگرد، کلسیم و منیزیم که  جزو عناصر مورد نیاز گیاهان هستند اما نسبت به دسته اول کمتر مصرف میشوند.

عناصر کلر و سیلیس از جمله عناصر مفید برای گیاه هستند که محیط به میزان بسیار اندک آن‌ها را تأمین می‌کند.

دسته چهارم: عناصر کم‌مصرف (میکرو) شامل آهن، روی، بور، مس، منگنز و مولیبدن هستند که اگرچه به‌ندرت توسط گیاه استفاده می‌شوند، اما تأثیر چشمگیری بر راندمان تولید و میزان بهره‌وری دارند.

چرا باوجود استفاده از کود، نتیجه مطلوب را نمی‌گیریم؟

یکی از سوالات پرتکراری که هر باغدار یا کشاورز حداقل یک‌بار با آن مواجه می‌شود، عدم نتیجه‌گیری پس از استفاده از کودهای کشاورزی است. دلایل متعددی می‌تواند برای این موضوع وجود داشته باشد، از جمله عدم تعادل کودی، استفاده نادرست از انواع مختلف کود، درگیر بودن گیاه یا درخت با بیماری‌ها و قارچ‌ها، تقلبی بودن کودها و بسیاری عوامل دیگر.

کودها همچون قطعات پازل هستند که هر عنصر، بخشی از این پازل تغذیه گیاه را تشکیل می‌دهد. برای دستیابی به نتیجه مطلوب، هر قطعه باید در جای درست خود قرار گیرد تا پازل کامل شود. هیچ‌کدام از این قطعات نمی‌توانند جای دیگری را پر کنند، بنابراین نباید هیچ‌کدام از آن‌ها را دست کم گرفت. همان‌طور که پزشک دارویی را برای ما تجویز کرده و مقدار، زمان و نحوه مصرف آن را مشخص می‌کند، کارشناسان کشاورزی نیز پس از بررسی وضعیت خاک، آب، برگ و شرایط آب‌وهوایی، عناصر مورد نیاز گیاه را به طور دقیق تجویز می‌کنند.

برای دستیابی به بهترین نتیجه از کودهای کشاورزی، رعایت چند نکته اساسی ضروری است

• تعادل کودی صحیح: انتخاب و استفاده از ترکیب مناسب کودها برای تأمین نیازهای غذایی گیاه.
• مصرف در زمان، مکان و مقدار درست: کودها باید در زمان و مقدار مناسب و با توجه به شرایط محیطی و نوع گیاه مصرف شوند.
• نحوه کود دهی صحیح: بسته به نوع کود، روش‌های مختلفی مانند مصرف خاکی، آبیاری یا محلول‌پاشی برگی باید رعایت شود.
• اختلال کودی صحیح: دقت در ترکیب و استفاده از کودهای مختلف به‌طوری‌که هیچ‌کدام با یکدیگر تداخل نداشته باشند.
• مشورت با کارشناسان و گیاهپزشکان معتبر: دریافت مشاوره تخصصی برای تعیین بهترین نوع کود و روش‌های مراقبتی جهت جلوگیری از آفات، بیماری‌ها و قارچ‌ها.

نکات کلیدی برای بهره‌وری بیشتر از کودها و جلوگیری از خسارات ناشی از کودهای تقلبی

با رعایت این اصول، می‌توان بیشترین بهره‌وری را از کودها به دست آورد و از رشد سالم گیاهان اطمینان حاصل کرد. متاسفانه، به دلیل وجود کودهای تقلبی و ارزان‌قیمت و همچنین افراد سودجو، گاهاً کشاورزان و باغداران به طور نادانسته از کودهای بی‌کیفیت استفاده می‌کنند. این امر می‌تواند خسارات زیادی به گیاه و کشاورز وارد کند. چرا که کودهای تقلبی نه تنها به بهبود رشد گیاهان کمک نمی‌کنند، بلکه می‌توانند آسیب‌های جبران‌ناپذیری وارد کنند. بنابراین، توجه به کیفیت کودها و استفاده از محصولات معتبر از اهمیت زیادی برخوردار است.در نهایت، برای رسیدن به حداکثر بازدهی از کودها، نظارت مستمر و توجه به شرایط گیاه و خاک ضروری است.